“به گزارش خط شمال” مدیریت خطر بلایا مبتنی بر جامعه فرآیندی است که در آن جوامع در معرض خطر به طور فعال در شناسایی، تجزیه و تحلیل، اقدام، نظارت و ارزیابی خطرات بلایا به منظور کاهش آسیب‌پذیری‌ها و افزایش ظرفیت‌های خود درگیر هستند و این بدان معنی است که مردم در قلب تصمیم گیری و اجرای فعالیت‌های مدیریت خطر بلایا هستند. مشارکت بیشتر گروه‌های اجتماعی آسیب‌پذیر در این فرآیند بسیار مهم تلقی می‌شود.
رویکرد مدیریت خطر بلایا مبتنی بر جامعه، بر مردم و توسعه اتکا دارد. این مهم افراد را قادر می‌سازد تا با تغییر ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که نابرابری و توسعه نیافتگی را ایجاد می‌کنند، به علل ریشه‌ای آسیب پذیری ها بپردازد. رویکرد مدیریت خطر بلایا مبتنی بر جامعه، تمام ارکان مدیریت بلایا (بحران) یعنی پیشگیری و کاهش اثرات بلایا، آمادگی، واکنش اضطراری و بازیابی را پوشش می‌دهد.
جنبه کلیدی مشارکت جامعه، پایداری تصمیمات و اقدامات سطح جامعه برای کاهش بلایا است. سازمان‌های دولتی یا غیردولتی و مردم نهاد به عنوان پشتیبان ممکن است برنامه‌هایی را در سطح جامعه قبل و بعد از بلایا آغاز و اجرا نمایند. با این حال، چنین طرح‌هایی بارها پس از پایان حمایت‌های بیرون از جامعه، متوقف می‌شوند. دلایل زیادی می‌تواند عامل عدم پایداری این مهم باشد که برخی از آنها ممکن است عدم مشارکت، تعامل، توانمندسازی و ایجاد حس مالکیت در جوامع محلی باشد. تا زمانی که تلاش‌های مدیریت خطر بلایا در سطح فردی و اجتماعی پایدار نباشد، کاهش آسیب‌پذیری و تلفات ناشی از بلایا دشوار خواهد بود. بنابراین مهم است که مردم را در تصمیم گیری در مورد سیاست‌ها و راهبردهایی که باید برای توسعه آنها در جامعه دنبال کرد، مشارکت دهیم.
پس از شروع رخداد، بلایا می‌توانند غیرقابل کنترل شوند. بنابراین لازم است اقدامات پیشگیرانه قبل، در حین و بعد از وقوع بلایا انجام شوند. اگر جامعه به خوبی آماده نباشد، کنترل بر بلایا (بحران) معمولاً در طول وقوع آن از بین خواهد رفت. اگر هر یک از افراد جامعه با راه‌های مقابله و اقدامات پیشگیرانه آشنا باشند، آنگاه می‌توان بروز اختلالات ناشی از یک بحران را کاهش داد.
جوامع دارای دارایی‌های حیاتی برای مقابله با بلایا هستند. این موارد مشتمل بر دانش علائم هشدار دهنده وقوع بلا (هشدار اولیه)، شناسایی مناطق امن و آسیب پذیر محلی، تجربه بلایای گذشته، روش‌های بقا و روابط اجتماعی باشد که اغلب برای مقابله با بحران بسیار مهم هستند. جوامع محلی قبل و بعد از بلایا نقش فعالی دارند زیرا: مردم محلی قادر به آغاز و حفظ روند توسعه جامعه خود هستند.
· در حالی که نقش دولت، بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی مهم است، نیاز اولیه برای رشد ریشه‌ای روند توسعه مردمی، با رهبری محلی است.
· یک استراتژی موفق از پایین به بالا شامل مشارکت گسترده جوامع محل رخداد بلایا در برنامه ریزی جامع و فعالیت‌های تصمیم گیری است که انگیزه آنان را ارتقا می‌دهد.
· فرصت‌های آموزشی باید با نیازهای محلی شناسایی شده مطابقت داشته باشد.
· تأکید در برنامه‌ها، بر بهبود استفاده و مدیریت منابع محلی است.
· استفاده مسئولانه از کمک‌های مالی خارجی مورد نیاز است.
· تکرار موفقیت یک جامعه عامل قدرتمندی در تداوم ابتکارات محلی است.
· مسئولیت تغییر رویکرد بر عهده کسانی است که در جامعه محلی زندگی می‌کنند.
· اعضا و گروه‌های مختلف در جامعه ممکن است درک متفاوتی از خطر و آسیب‌پذیری‌های متفاوت داشته باشند.
فرآیند کاهش خطر بلایا دارای شش مرحله متوالی است که می‌تواند قبل از وقوع یک بلا یا پس از وقوع آن برای کاهش خطرات آتی اجرا شود. هر مرحله از مرحله قبل توسعه می‌یابد و به اقدامات بعدی منجر می‌شود. اجرای صحیح این مراحل متوالی، منجر به موفقیت در برنامه مدیریت خطر بلایا مبتنی بر جامعه خواهد بود. این شش مرحله عبارتند از: انتخاب جامعه مورد نظر، ایجاد رابطه و تفاهم، ارزیابی مشارکتی خطر بلایا، برنامه ریزی مدیریت خطر بلایا مبتنی بر جامعه، پیاده سازی مدیریت شده برنامه‌ها توسط جامعه و در نهایت پایش و ارزشیابی برنامه‌ها.
امید است با استفاده از اصول بنیادین جامعه محور مدیریت خطر بلایا، در راستای کاهش آسیب پذیری جوامع و افزایش ظرفیت‌ها بتوانیم به سطوح بالاتری از تاب آوری جوامع در مواجهه با بلایا دست یابیم.
نویسنده: رضا حبیبی رئیس مرکز اورژانس مازندران
