سازمان ملل متحد، یازدهم جولای هرسال میلادی (برابر با بیستم تیرماه) را به‌عنوان”روز جهانی جمعیت”(World Population Day) نام‌گذاری کرده است.
قدمت تاریخی این نام‌گذاری به حدود سه دهه پیش برمی‌گردد یعنی زمانی‌که “برنامه توسعه سازمان ملل متحد” (UNDP) در سال 1989 میلادی مصوب کرد که یازدهم جولای هرسال به‌عنوان”روز جهانی جمعیت” نامیده شود. هدف سازمان ملل متحد این بود تا از این طریق، میزان توجه و سطح آگاهی و دانش ملت‌ها و حکومت‌ها در نقاط مختلف جهان به اهمیت موضوع جمعیت و ابعاد مختلف آن، افزایش و ارتقا یابد. علت انتخاب یازدهم جولای به‌عنوان”روز جهانی جمعیت” نیز این است که تعدادکل جمعیت جهان در یازدهم جولای 1987 به‌طور تقریبی به 5 میلیارد نفر رسیده بود.
بررسی روند تاریخی تحولات جمعیت جهان به‌خوبی بیانگر این واقعیت مهم است که هزاران سال طول کشیده است تا برای اولین بار در تاریخ حیات بشر، تعدادکل جمعیت جهان در حدود سال 1800 میلادی به یک میلیارد نفر رسید اما واقعیت به‌مراتب مهم‌تر از این است که پس از آن، تعداد جمعیت جهان با سرعت و شتاب هرچه بیشتر رو به افزایش نهاده است.
به‌طوری‌که در دوره‌های معاصر طی کمتر از هر 15 سال، حدود یک میلیارد نفر دیگر به تعداد جمعیت جهان افزوده شده است(اطلاعات بیشتر درباره جمعیت جهان در جدول زیر آمده است). این روند خیره‌کننده رشد جمعیت جهان ناشی از پدیده‌ای است که در علم جمعیت‌شناسی(دموگرافی) از آن اصطلاحا تحت عنوان”گشتاور جمعیت شناختی” (Demographic Momentum) یاد می‌شود و اندیشمند بزرگ ایولاکست آن را در قالب یک مثال ساده و زیبا، هم‌چون یک”گلوله برفی” تشبیه می‌کند که از نوک قله به سمت پایین سرازیر شده است و هر لحظه بر عظمت و قدرت آن افزوده می‌شود.
در کشور ما ایران نیز تعدادکل جمعیت از حدود 20 میلیون نفر در اولین سرشماری سال 1335 به تقریبا 80 میلیون نفر در جدیدترین سرشماری سال 1395 رسیده است که پرجمعیت‌ترین کشور خاورمیانه نیز محسوب می‌گردد. البته علاوه بر بعد کمی جمعیت یعنی حجم و تعداد آن، باید بعد کیفی جمعیت به‌ویژه بهداشت و سلامت و رفاه جمعیت را نیز با جدیت به‌مراتب بیشتری مورد توجه قرار داد.
به‌طور خلاصه و به زبان ساده، جمعیت یک کشور را می‌توان هم‌چون دو روی یک سکه تلقی کرد: یک روی سکه جمعیت معطوف به فرصت استثنایی و پتانسیل ارزشمندی است که جمعیت کشور فراهم می‌آورد به این معنا که وقتی نسبت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت کل کشور را جوانان و افراد سنین فعالیت اقتصادی تشکیل می‌دهند، در واقع یک پنجره‌ای به روی این کشور گشوده می‌شود و می‌تواند از این پتانسیل جمعیت جوان و بالقوه فعال اقتصادی برای توسعه و بهبود جامعه استفاده کند.
مثلا کشورهای شرق آسیا شامل سنگاپور، کره جنوبی، هنگ کنگ و تایوان در دهه 1990 با برنامه‌ریزی‌های دقیق و سیاست‌گذاری‌های مناسب در سطوح ملی و بین‌المللی توانستند از همین پنجره جمعیت شناختی فرصت در راستای رونق تولید و رشد اقتصادی کشورشان استفاده کنند.
این رویکرد در کتاب “جمعیت شناسی اقتصادی” همراه با بررسی نمونه‌های واقعی بسیاری کشورهای جهان به تفصیل بحث شده است. روی دیگر سکه جمعیت نیز ناظر بر این واقعیت است که اگر جامعه برای این خیل عظیم جمعیت جوانان و افراد سنین فعالیت اقتصادی نتواند تمهیدات لازم و امکانات مناسب را در عرصه‌های ازدواج و فرزندآوری، اقتصادی و شغلی، آموزشی و تحصیلی و غیره فراهم آورد، در آن‌صورت جامعه با چالش‌های جدی و فزاینده مانند افزایش و گسترش بیکاری، بیماری، طلاق، مهاجرت متخصصان، جرایم، ناامنی، فحشا، خشونت و ناآرامی‌های سیاسی اجتماعی مواجه می‌شود.
این چالش‌ها و ناآرامی‌ها که در منطقه خاورمیانه نیز به‌وضوح مشاهده می‌شود، به‌تفصیل در کتاب”جمعیت‌شناسی سیاسی” مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
خوشبختانه کشور ما هنوز دارای یک ساختار سنی جمعیت جوان است که فرصت استثنایی و پتانسیل ارزشمندی را برای توسعه و رشد اقتصادی جامعه فراهم می‌آورد منوط به این‌که برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های مناسب تحقق یابد که در صدر آنها، نگاه علمی و تخصصی و بهره‌مندی بیشتر از متخصصان کشور مانند جمعیت‌شناسان، اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و سایر متخصصان در رشته‌های متعدد علمی است که دانش و تجربه لازم را دارند و هم‌چنین ضرورت دارد تا ماهیت و مقتضای سنی جمعیت جوان کشور به‌ویژه ازدواج و اشتغال به‌طور جدی‌تر به‌عنوان دغدغه اصلی برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران باشد.
در پایان این یادداشت کوتاه، بسیار مشتاقم تا به جمله زیبا و کوتاه که بیش از 200 سال پیش توسط اندیشمند بزرگ نیکولاس کندورسه(1743-1794) بیان شد، اشاره نمایم و قضاوت و نتیجه‌گیری درباره آن را به خوانندگان واگذار می‌کنم.
در آینده، انسان‌ها به این آگاهی خواهند رسید که اگر وظیفه‌ای در قبال آیندگان خویش دارند، این وظیفه آن نیست که فقط آنها را به‌دنیا آورند، بلکه آن است که به آیندگان خویش شادمانی عطا کنند”. در همین چارچوب، ما هم خودمان را متعهد و ملزم بدانیم تا میراثی را که به نسل‌های آینده واگذار می‌کنیم بهتر از(یا حداقل، برابر با) میراثی باشد که ما خودمان از پیشینیان خویش دریافت کرده‌ایم.(منبع: کتاب سیاست‌های جمعیتی جهان، 1397، صفحه 225 ).
تعداد جمعیت جهان به میلیارد نفر طی سال‌های 1804 – 2043 میلادی
| سال میلادی | تعداد کل جمعیت جهان
(به میلیارد نفر) |
مدت زمان برای افزوده شدن ا میلیارد نفر
(به سال) |
| 1804 | 1 | – |
| 1927 | 2 | 123 |
| 1960 | 3 | 33 |
| 1974 | 4 | 14 |
| 1987 | 5 | 13 |
| 1999 | 6 | 12 |
| 2012 | 7 | 13 |
| 2026 | 8 | 14 |
| 2043 | 9 | 17 |
منبع: کتاب “جمعیت شناسی اقتصادی” نوشته دیوید بلووم و همکاران، ترجمه یعقوب فروتن، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران (1398)
منابع:
– بلووم، دیوید و همکاران (1398)، “جمعیت شناسی اقتصادی: رویکردی نوین به پیامدهای اقتصادی تغییرات جمعیتی”، ترجمه: فروتن، یعقوب، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران. چاپ اول.
– مای، جان. اف. (1397)،”سیاست‌های جمعیتی جهان”، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور(وزارت علوم)، چاپ اول
– گولدستون، جک و همکاران (1395)، “جمعیت‌شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیتی در سیاست ملی و امنیت بین‌المللی”، ترجمه: فروتن، یعقوب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور(وزارت علوم)، چاپ اول.
Happy “World Population Day”
با مهر و در پناه خداوند مهربان،
نوزدهم تیر ماه 1400 برابر با دهم جولای 2021
دکتر یعقوب (بهرام) فروتن
دانشیار جمعیت شناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران، بابلسر
محقق افتخاری دانشگاه وایکاتو نیوزیلند و دانشگاه غرب سیدنی استرالیا
