به گزارش “خط شمال” دیروز که همراه پسرم سوار تاکسی شدم، بعد از طی مسیر کوتاهی ناگهان ماشین کناری با عصبانیت سر راننده تاکسی داد زد: «این چه وضع رانندگیه» و همزمان با آن، یک موتوری نیز به عنوان شاکی دیگر شروع به اعتراض به راننده تاکسی کرد. راننده تاکسی به جای آن که اشتباه خود را بپذیرد شروع به بحث و مجادله با راننده و موتور سوار کرد. به حدی به هم توهین کردند که فکر می‌کنم، اگر این اتفاق در وسط خیابان نمی‌افتاد هر دو پیاده شده و با هم گلاویز می‌شدند. پیش خودم فکر کردم چرا انسان‌ها این قدر خودخواه شده‌اند؟ چرا وقتی اشتباه می‌کنند، حاضر نیستند با یک معذرت خواهی ساده ماجرا را تمام کنند؟ گفتن یک جمله ساده چه‌قدر می‌تواند سخت باشد که به جای آن حاضریم اعصاب و روان خودمان و دیگران را این گونه درگیر کنیم.
در اکثر مواقع وقتی سوار اتوبوس یا مترو می‌شویم یا از خیابان که می‌گذریم شاهد رفتارهای نابهنجار افرادی هستیم که به دلایل واهی شروع به بحث و جدل یا حتی دعوا و کتک کاری می‌کنند. تنه زدن یا لگد کردن پای دیگری به اشتباه، مسدود کردن مسیر عبور دیگران یا رعایت نکردن حق تقدم دیگران و هزار نمونه مشابه دیگری که می‌تواند دلیل این بحث‌ها و درگیری‌ها باشند. از نظر اخلاقی زمانی که فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد و خودش هم از این مسئله آگاه می‌شود، به جای شانه خالی‌کردن از زیر بار اشتباهش، آن را بپذیرد.
شاید برخی از افراد از این رفتارهای دیگران بگذرند و آن را نادیده بگیرند اما هستند افرادی که ممکن است در مقابل این حرکات کنترل خود را از دست داده و شروع به داد و بیداد و درگیری کنند. این خشم در برخی مواقع می‌تواند به درگیری‌هایی شدید یا حتی مرگ یکی از طرفین دعوا ختم شود. این درحالی است که با گفتن یک ببخشید ساده، کار به اینجا نمی‌کشید. با توجه به آن چه که در طول روز و در برخورد با افراد مختلف می‌بینید آیا فکر می‌کنید به این فرهنگ پایبند هستید؟ تا چه اندازه به عذرخواهی کردن در مقابل دیگران اهمیت می‌دهید؟ یا چرا امروزه در جامعه ما فرهنگ «عذرخواهی و عذرپذیری» کم رنگ شده است؟ در این نوشتار سعی شده به بررسی اهمیت و جایگاه فرهنگ عذرخواهی در اسلام و در بین ایرانیان پرداخته شود.
جایگاه فرهنگ عذرخواهی در آموزه‌های دینی
در آموزه‌های قرآنی و روایات اسلامی نه تنها بر عذرپذیری به عنوان سنتی حسنه و فضیلتی اخلاقی تاکید شده است، بلکه از مردم خواسته شده تا عذرخواهی کسانی که عذرخواهی می‌کنند، را نیز بپذیرند. اگر کسی خطا کرده و پشیمان است و نمی‌داند چگونه عذرخواهی کند به او بیاموزید. امام حسین(ع) می‌فرمایند: «اگر شخصی در گوش راستم مرا دشنام دهد و در گوش چپم معذرت‌خواهی کند، از او گذشت می‌کنم؛ زیرا پدرم علی(ع) از جدم رسول‌خدا(ص) روایت کرد، کسی که عذرخواهی دیگران را چه موجه و چه ناموجه نپذیرد، بر حوض کوثر وارد نخواهد شد». همچنین امام‌حسن مجتبی(ع) فرموده است: «در عقوبت کسی که به تو بدی کرده، عجله نکن و (با بزرگواری خود) یک راه پوزشی برای او باقی بگذار»
تا چه اندازه فرهنگ عذرخواهی در بین ایرانیان رایج است؟
مسلما در زندگی امروزی کسی نمی‌تواند بدون کمک دیگران نیازهای خود را برطرف کند. بنابراین ارتباط با مردم و جلب رضایت آن‌ها از جایگاه مهمی برخوردار است. از جمله مفاهیمی که می‌تواند باعث استحکام تعاملات بین افراد یک خانواده یا جامعه شود، فرهنگ پذیرش اشتباه و عذرخواهی است.
با توجه به مشاهدات و تعاملات روزانه‌مان به نظر می‌رسد فرهنگ عذرخواهی شاید نسبت به گذشته از درجه اهمیت بالایی برخوردار نباشد. هر چند که در ارتباطات بین فردی و اجتماعی، عذرخواهی می‌تواند نقش بسزایی داشته و باعث بهبود تنش‌ها و روابط شود. این در حالی است که اکثر افراد به دلایلی چون غرور، شرم، خشم و… عذرخواهی نمی‌کنند. در بسیاری از جوامع، فرهنگ عذرخواهی کردن در مقابل اشتباهات بسیار مهم است. عذرخواهی کردن و پذیرش اشتباه، خود نشانه توسعه یافتگی مردمان یک جامعه است. در فرهنگ ما نسبت به غربی‌ها، اعتراف به اشتباه و خطا کمتر مشاهده می‌شود.
ژاپن از جمله کشورهایی که عذرخواهی کردن نه تنها در بین مردمانش امری مهم تلقی می‌شود، بلکه مسئولین کشور نیز در مقابل کاستی‌ها و عملکرد نامناسب‌شان از مردم‌شان عذرخواهی‌می‌کنند. فرهنگی که از کودکی هم در خانواده و هم در سیستم‌های آموزش بر روی آن تاکید زیادی می‌شود.
عذرخواهی نکردن و عدم پذیرش اشتباهات در جامعه ما تنها به روابط خانوادگی، دوستانه و اجتماعی محدود نمی‌شود، بلکه برخی مسئولین هم هیچ وقت در مقابل اشتباهاتی که باعث زیان به مردم و کشور می‌شوند، نه تنها عذرخواهی نکرده، بلکه به دنبال این هستند که دیگران را مقصر اعلام کرده و از بار مسئولیت، شانه خالی کنند. در برخی از مواقع روابط بین اعضای خانواده یا افراد جامعه یک سوءبرداشت کوچک، دچار آسیب می‌شود. این در حالیست که می‌توانستیم با یک عذرخواهی ساده از آن بگذریم. اما در برخی از مواقع افراد عذرخواهی نمی‌کنند و این شروع مشکلات است.
در ارتباطات بین فردی و اجتماعی، عذرخواهی می‌تواند نقش بسزایی داشته و باعث بهبود تنش‌ها و روابط شود. این در حالی است که اکثر افراد به دلایلی چون غرور، شرم، خشم و… عذرخواهی نمی‌کنند
ممکن است بسیاری از افراد اعتراف به عذرخواهی را نوعی عقب‌نشینی و اقدامی بد بدانند، در صورتی که واقعیت این گونه نیست. بنابراین اگر متوجه خطای عمد یا غیرعمد خودمان شدیم، باید آن را پذیرفته و از توجیه، دوری کنیم. مهارت اجتماعی که هم خود باید آن را بیاموزیم و هم در گسترش آن بکوشیم.
فرهنگ عذرخواهی از دیگران را بیاموزیم
فرهنگ عذرخواهی و پذیرش اشتباه، از جمله رفتارهای مورد نیاز برای زندگی اجتماعی انسان‌هاست. این که چگونه عذرخواهی کرده یا چگونه پوزش دیگران را بپذیریم از جمله موضوعاتی است که نیاز به آموزش دارد. در این رابطه باید به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود که چگونه می‌توانند با یک عذرخواهی ساده، از پیامدهای زیان‌بار خطا و اشتباه جلوگیری کنند. این فرهنگ می‌تواند از سنین پایین در کودکان نهادینه شده و از ایجاد مشکلات زیادی جلوگیری شود. حتی مسئولین و سیاستمداران می‌توانند با عذرخواهی از مردم بخواهند تا از خطا و اشتباه آن‌ها چشم پوشی کرده، تا به این وسیله از افزایش تنش‌ها و چالش‌های مربوطه جلوگیری شود.
سازمان‌هایی مانند آموزش و پرورش و رسانه‌ها به ویژه رسانه ملی باید در این زمینه فرهنگ‌سازی‌های لازم را داشته باشند، تا معذرت خواهی به عنوان یک ارزش در جامعه ما مطرح شود و مردم به دنبال فرار از آن نباشند.
