به گزارش “خط شمال” طی سال‌های اخیر شاهد افزایش فرونشست‌ها و بحران کم‌آبی در مازندران به علت تغییرات اقلیمی و مسائل انسان‌ساخت هستیم که با اصلاح الگوی مصرف و مدیریت پایدار مناسب شاید بتوان گامی در این راستا برداشته شود.
برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست در مازندران به دغدغه عمومی تبدیل شده و به تکرار شاهد ساخت و سازهای بی‌رویه و برداشت‌های غیر مجاز از بستر رودخانه‌ها هستیم که از دلایل اصلی فرونشست‌ها و متعاقباً تنش گسل و زلزله‌های اخیر در این استان است.
این در حالی که طی سال‌های اخیر شاهد تغییرات اقلیمی، برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی و ساخت وسازهای غیرمجاز، پدیده فرونشت‌ها و بحران کم‌آبی را در مازندران تشدید کرده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در گفتگو با خبرنگار ما در مورد عدم مدیریت آب در مازندران گفت: وضعیت بارندگی در ایستگاه‌های سینوپتیک مازندران طی دهه اخیر تغییر قابل ملاحظه‌ای نسبت به دهه گذشته نداشته است حال آنکه چالش‌های آبی استان در این دهه، به شدت افزایش یافته است، همچنین برداشت بی‌رویه آب از ذخایر زیرزمینی و نداشتن توجه به مدیریت مصرف، عواقب جدی و بحران‌های زیادی از جمله فرونشست زمین و درگیری‌های اجتماعی در مازندران را رقم می‌زند.
عبداله درزی نفت چالی با اشاره به اینکه در دهه نود در برخی از ایستگاه‌ها، میزان بارندگی بیشتر از دهه‌های قبل بود، اظهار داشت: متوسط بارندگی سالانه در دهه ۹۰ بیشتر از متوسط بارندگی در دهه ۸۰ بوده و در برخی از ایستگاه‌ها حتی از میانگین طولانی مدت هم بیشتر بود بنابراین از لحاظ بارندگی کاهشی در استان نداشتیم.
وی با اشاره به اینکه گزارش‌های شرکت آب منطقه‌ای مازندران تنها دو درصد کاهش بارندگی طی سال‌های اخیر را نشان می‌دهد، افزود: این میزان کاهش هم رقمی برای توجیه چالش‌های آبی استان نخواهد بود. با این حال، آمارها و شواهد حاکی از کاهش روان آب‌های سطحی است که یکی از دلایل مهم آن توسعه بی‌رویه مناطق بالادست درحوزه‌های آبخیز است که به نوعی با تغییر کاربری و ساخت‌سازهای متعدد رقم خورد.
آمارها و شواهد حاکی از کاهش روان آب‌های سطحی است که یکی از دلایل مهم آن توسعه بی‌رویه مناطق بالادست درحوزه‌های آبخیز است
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری گفت: برداشت بی‌رویه از روان آب‌ها و چشمه‌های بالادست و افزایش سطوح نفوذناپذیر سبب کاهش تغذیه شده و در نتیجه آن، چشمه‌ها به تدریج کارایی خود را از دست داده و میزان آب آنها کاهش پیدا کرد.
درزی ادامه داد: از طرف دیگر همان مقدار آبی که در بالادست وجود داشته را استفاده کردیم که نتیجه آن کاهش جریان پایه رودخانه‌ها است.
وی تصریح کرد: از لحاظ آب زیر زمینی طبق آخرین گزارش‌های رسمی شرکت آب منطقه‌ای مازندران، میزان کسری مخزن در انتهای تیرماه حدود ۸۵ میلیون متر مکعب بود و ادامه روند حاکم تا پایان شهریور ماه یا اواسط مهرماه که انتهای فصل دوم برنج است، سبب افزایش قابل توجه کسری مخزن شده و با توجه به اینکه سطح زیر کشت مجدد برنج در سال جاری بیشتر از سال قبل است شاید این کسری مخزن به بیش ۱۵۰ میلیون متر مکعب هم برسد.
طرح احیای تعادل بخشی آب زیر زمینی در مازندران اجرایی نشد
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری بیان کرد: گزارشی که سال ۱۳۹۹ منتشر شد، کسری مخزن ۱۶۲ میلیون متر مکعب بوده که نشان دهنده وضعیت بسیار وخیم استان از نظر آب زیر زمینی بوده است. از سال ۱۳۹۴ که طرح احیا و تعادل بخشی آب زیر زمینی ابلاغ شد باید در قالب این طرح، اقدامات متعددی برای کاهش مصرف آب زیرزمینی انجام می‌شد تا کسری مخزن جبران شود اما نه تنها جلوی حفر چاه‌های غیرمجاز گرفته نشد بلکه طی این مدت، تعداد چاه‌های مجاز هم افزایش یافت.
درزی اظهار داشت: فعالیت‌هایی که درواقع همه سازمان‌ها باید در آن همکاری می‌کردند تا این اتفاق بیفتد، رقم نخورد و شواهد نشان می‌دهد که ما حتی در این سال‌ها هم مجوزهای زیادی برای حفر چاه دادیم که این نشان دهنده عدم مدیریت درست طرح احیا و تعادل بخشی بود.
وی ادامه داد: علاوه بر افزایش تعداد چاه‌ها، عمق چاه‌های موجود نیز عموماً افزایش یافت تا آب مورد نیاز برای کشت مجدد برنج تأمین شود. نتیجه این اقدامات کنترل نشده، افت شدید سطح آب زیرزمینی در برخی از مناطق استان بود به-طوری که از ابتدای کشت اول برنج تاکنون، سطح آب در مناطقی بیش از ۳۰ متر افت داشته است.
بحران جدی کیفیت آب در مرکز و شرق مازندران
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با بیان اینکه علاوه بر افت شدید سطح آب زیرزمینی، بحران کیفی آب زیرزمینی هم در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته است، افزود: گزارش رسمی سند سازگاری با کم آبی در استان مازندران که سال ۹۹ منتشر شد به وضوح نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۸ میزان شوری آب‌های زیرزمینی در بخش مختلف، به ویژه در مرکز و شرق استان مازندران افزایشی بوده و نیترات آب زیرزمینی هم نسبت به سال ۱۳۹۱ به طور وحشتناکی افزایش پیدا کرده است.
درزی خاطرنشان کرد: مشکل از لحاظ کمی و کیفی کاملاً مشخص است اما با همه این‌ها باز بر طبل مصرف‌گرایی کوبیده می‌شود، کشت مجدد برنج که محصول آب‌بری است، کنترل نشده و اصلاً مورد توجه جهاد کشاورزی نیست؛ حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی قابل برنامه‌ریزی داریم که تقریباً به طور کامل از طریق چاه‌های مجاز استخراج می‌شود.
وی عنوان کرد: تقریباً ۱۰۰ هزار چاه غیر مجاز نیز در مازندران وجود دارد که اطلاعات دقیقی از میزان برداشت آب از آنها در اختیار نیست؛ همه این‌ها نشان می‌دهد که خیلی بیشتر از حجم آب قابل برنامه ریزی برداشت صورت می‌گیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری گفت: به سمتی پیش می‌رویم که نشست زمین و خطرات آن در مازندران را مشاهده خواهیم کرد؛ جهاد کشاورزی به نوعی تشویق به افزایش کشت برنج دارد با این حال دستگاه‌های بالادستی این سازمان را به عنوان دستگاه اجرایی نمونه در سال معرفی کردند؛ سازمانی که نتوانسته در مهم‌ترین موضوع بحرانی کشور که آب بوده تدابیری برای کنترل مصرف بی‌رویه ارائه دهد و الگوی کشت مقرر در برنامه شش توسعه را اجرایی کند، حال چگونه به‌عنوان سازمان برتر انتخاب شده است.
فرونشست‌ها بیشتر در شرق مازندران مشاهده می‌شود
درزی در خصوص وضعیت فرونشست‌ها در این استان اظهار کرد: با توجه به کمبود آب در شرق استان و افت زیاد سطح آب زیرزمینی در منطقه، نگرانی‌های مربوط به فرونشست زمین در این منطقه بسیار بیشتر از سایر مناطق است. آب منطقه‌ای استان به جای ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب و حمایت از جهاد کشاورزی برای ارائه الگوی کشت جایگزین در این منطقه، به دنبال راهکارهای سازهای منسوخ انتقال آب از غرب به شرق استان است و بخش عمده‌ای از بودجه‌ها را به‌سمت سدسازی و پروژه‌های سازه محور سوق می‌دهد. این تفکر در تأمین آب به معنای ترویج فرهنگ افزایش مصرف است نه مدیریت مصرف متناسب با منابع موجود.
وی گفت: اگر قسمت بسیار کمی از این بودجه‌ها را صرف مسائل فرهنگی کنند می‌توان به بهبود اوضاع امیدوار شد و این موضوع به سادگی اتفاق نمی‌افتد و لازم است تفکر کلان مدیریت آب استان تغییر کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری افزود: با تغییر تفکر حاکم بر مدیریت آب استان می‌توانیم از این چالش‌هایی که وجود دارد، نجات پیدا کنیم. باید به سرعت از روش‌ها و شاخص‌های سنتی تک بعدی مدیریت آب فاصله بگیریم و شاخص‌های پایداری چند بعدی و جدید مورد پذیرش جهانی را ملاک تصمیم‌گیری‌ها قرار دهیم. به هیچ عنوان نباید آب به عنوان یک کالای صرفاً اقتصادی مورد توجه قرار گیرد و لازم است ابعاد زیست محیطی و اجتماعی آن بیشتر از گذشته در نظر گرفته شوند.
درزی تصریح کرد: ما می‌توانیم با استفاده از تجربیات بقیه کشورها این چالش‌ها را کاهش دهیم که همه این‌ها برمی‌گردد به همان تفکر کلان مدیریت آب.
وی خاطرنشان کرد: بازنگری ساختار و مسئولیت سازمانی اهمیت زیادی در این تغییر تفکر دارند. محیط زیست و ذی‌نفعان باید قلب نظام تصمیم گیری مدیریت آب باشند و نقش نهادهای غیر مرتبط باید کاهش یابد. متأسفانه در حال حاضر محیط زیست در حاشیه هست و گزارش‌های ارزیابی زیست محیطی عموماً سطحی و تشریفاتی است در حالی‌که باید عمیق و بطن موضوع باشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در پایان گفت: تمامی فرایندهای پروژه‌های آبی از مطالعه و طراحی، اجرا و نظارت ذیل یک سازمان انجام می‌شود و در واقع هیچ ناظر بیرونی بر آنها نظارت نمی‌کند. سیستمی که مشاور، مجری و ناظر توسط یک دستگاه مدیریت شوند فی نفسه فسادزا است و وجود اعتبارات مالی قابل توجه در پروژه‌های آبی، میزان فسادزایی را تشدید خواهد کرد. دستیابی به پایداری نسبی منابع آب در مناطقی که از لحاظ فیزیکی امکان آن وجود داشته باشد، تنها با تغییرات جدی در تفکر کلان مدیریت آب ممکن است.
مازندران درگیر بحران آب و کم آبی
محمدعلی هادیان عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ما با اشاره به اینکه نه تنها در مناطق دشتی مازندران، در مناطق بالاست و سرچشمه‌ها نیز با بحران آب و کم آبی مواجه هستیم، اظهار داشت: بحران آب در مازندران فقط به صورت خشکسالی نیست، سیلاب نیز با خشکسالی در حال وقوع است؛ به طوری که در یک حوزه آبخیز هم مساله سیلاب و هم بحران خشکسالی را در یک سال آبی داریم.
وی افزود: طی چند سال اخیر کل کشور درگیر تنش‌ها و بحران‌های آبی بوده و هست که مصداق آن سیلاب‌های با دوره بازگشت بالا است که مکرراً اتفاق می‌افتد. استان مازندران، برخلاف تصور، یکی از بحرانی‌ترین استان‌های کشور در این رابطه است که در آن سیلاب‌های مخرب با حجم و دبی دوره‌های بازگشت بالا در فواصل زمانی کوتاه‌تر و با تکرار بیشتر در حال وقوع است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران گفت: مسائل انسان ساخت و تغییرات اقلیمی دو موضوع در به وجود آمدن خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها هستند که نیازمند مدیریت کارا و مؤثر است؛ اما متأسفانه در این زمینه خوب عمل نشد و با تصمیمات و عملکرد نادرست این بحران تشدید شده است.
هادیان ادامه داد: تغییر اقلیم باعث وقوع خشکسالی شده و با برنامه نادرست و ناکارآمد به شکل یک کاتالیزور عمل کردیم به طوری که به عنوان مثال شاهد کمبود و قطعی آب در برخی روزها حتی در روستاهای مازندران هستیم.
وی خاطرنشان کرد: مصارف آبی و هدررفت آب در کشاورزی استان مازندران بسیار بالا و بازدهی سامانه‌های آبیاری و زهکشی پایین است. شبکه‌های لوله کشی آب شرب در نقاطی فرسوده بوده، شاهد نشت آب شرب از این شبکه‌ها و ورود انواع آلودگی به آنها هستیم.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران افزود: در حال حاضر دنیا به سمت اجرای پروژه‌های کوچک آبی رفته است که بسیاری از این پروژه‌ها جز دانش بومی ناب ایران در مدیریت آب هستند.
هادیان تصریح کرد: ما بهترین فنون زودبازده را در مدیریت منابع آب در اختیار داریم؛ برای مثال استفاده از آبیاری کوزه‌ای در کشاورزی؛ مثالی دیگر استحصال آب از مه و رطوبت هوا است که همکاران ما در قالب یک طرح پژوهشی ملی در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در حال انجام آن هستند.
وی گفت: در کشورهایی که شرایط اقلیمی مشابه ما دارند، این روش جالب را در مدیریت آب اعمال کردند که در آن شبنم‌های نشسته شده بر شبکه‌های توری خاص را جمع‌آوری می‌کنند و صنعت تولید آب شربی را دایر کردند که منبع آن مه و رطوبت هوا است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی منابع طبیعی مازندران گفت: در موضوع مدیریت بحران آب باید حتماً شاخص‌های پایداری را در نظر داشته باشیم؛ زمانی که با سدسازی و پروژه‌های سازه محور مخالفت می‌شود، به دلیل وجود گزینه‌های جایگزین بسیار بهتر با حداقل چالش‌های اجتماعی و خسارت بر اکوسیستم‌ها است. با توسعه مخالف نیستیم اما توسعه باید پایدار باشد و پایداری منابع را نیز مختل نکند، نه توسعه‌ای که تنها در مسیر هدر دادن سرمایه ملی برنامه ریزی شود.
هادیان خاطرنشان کرد: کارشناسان و متخصصان حوزه آب معتقد هستند زمانی‌که روش‌های کم هزینه و زود و پر بازده وجود دارد چرا باید به سمت پروژه‌های سنگین سازه محور دیر و کم بازده و هزینه بر رفت.
زمانی‌که روش‌های کم هزینه و زود و پر بازده وجود دارد چرا باید به سمت پروژه‌های سنگین سازه محور دیر و کم بازده و هزینه بر رفت
وی افزود: چرا سدهای کشور و به طور خاص مازندران، نمی‌توانند در حل بحران آب به مدیریت کمک کنند؟! وقتی به موازات سدسازی‌ها و توسعه آن، بحران آب هم بیشتر شد و طی ۱۵-۱۰ سال اخیر وضعیت نه تنها بهتر نشد بلکه بدتر هم شد، بنابراین این گزینه، گزینه مناسبی نیست؛ مگر می‌شود با مصرف یک نسخه دارویی، بیمار بیمارتر شود و به استفاده از آن نسخه ادامه داد!
هادیان یادآور شد: برنامه‌های مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز و طراحی و اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری بهترین گزینه مدیریت منابع آب و خاک سرزمین و بحران امروز است؛ با مدیریت جامع سرزمین می‌توانیم سازمان‌های فعال در حوزه آب و خاک را همسو کنیم.
برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها
وی با بیان اینکه برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها باعث کنش و افتادگی بستر آبراهه‌ها و فرسایش به طرف سرچشمه و بالادست می‌شود، تصریح کرد: در مناطقی از مازندران مانند حوضه هراز افتادگی‌هایی در دره‌ها و به تبع آن لغزش دامنه‌ها و نشست منازلی که خود غیراصولی و بی رویه روی دامنه‌ها ساخته شده‌اند، هستیم که علت آن همین فرسایش قهقرایی است که بستر رودخانه را دچار کنش شدید کرده است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران داد: تغییرات کاربری در حوزه‌های آبخیز و ساخت و سازهای بی‌رویه با و بی مجوز از دیگر علت‌های فرونشست‌ها است. به عنوان مثال با مجوز ساخت انباری در اراضی کشاورزی یا زدن چاه، برای انتقال برق و گاز به این اراضی اقدام و تنش‌های زیادی به آنها وارد می‌شود تا در نهایت اغلب انبارها تبدیل به یک خانه و ویلا می‌شود.
فرونشست در غرب و شرق مازندران دیده شد
وی گفت: موضوع فرونشست ارتباط مستقیم با سفره‌های آب زیرزمینی یا آبخوان‌ها دارد؛ در سال‌های گذشته با تحقیق در بخش‌هایی از حوضه نکارود حدود ۱/۸ متر اُفت آب در سفره‌های زیرزمینی مشاهده شد.
هادیان خاطرنشان کرد: در کل استان مازندران مساله برداشت بی‌رویه از سفره آب زیرزمینی و فرونشست را داریم که مسأله‌ای عمومی شده است؛ در این رابطه یادآوری و تاکید می‌شود که باید به موضوعاتی مانند آبخوانداری به عنوان پیش آهنگ برنامه‌های آبخیزداری توجه ویژه داشت. همچنین احیا آب بندان‌ها یکی از گزینه‌های مهم و مؤثر مدیریت و کاهش برداشت و مصرف منابع آب زیرزمینی است.
گفتنی است؛ اصلاح الگوی مصرف و ترویج آن و غیرفعال کردن چاه‌های آب بدون مجوز و جلوگیری از حفر بی رویه چاه‌ها برای پیشگیری از فرونشست‌ها و بحران‌های آبی از اقداماتی است که باید در مدیریت منابع آب مورد توجه قرار گیرد.
